COĞRAFYA VE BİLİM ADAMI ERATOSTHENES (M.Ö. 276-194) VE DÜNYA ÇEVRESİNİN HESABI
MEHMET BİLDİRİCİ
Eratosthenes zamanında dünyanın en büyük kütüphanesinin yer aldığı Mısır’da İskenderiye (Alexandria) kendinde yaşadı ve bu ünlü kütüphanenin Müdürüydü.
Eratosthenes bugünkü Libya’da bulunan Kirene kentinde doğdu, küçük yaşta Atina’ya gitti ve orada eğitim aldı. Anadolu toprağı Milet’te doğan ve burada yaşayan Anaximander (M.Ö. 610-546) gibi dünyanın ilk coğrafyacılarındandır. Her ikisi de Grek olup Grekçe konuşan ve yazan kişilerdir. Aynı kültürün adamlarıdır. Yaşadıkları coğrafya farklıdır.
Eratosthenes coğrafya yanında felsefe tarih ve matematikle ilgilenmiş ve bugün kayıp olan “Coğrafya Anılar” isimli bir kitabı vardır. Bu kitap üç bölümden oluşur.
1. Yunan Tarihi
2. Yer Ölçümü
3. Harita Yapımı
Matematikte de önemli buluşları vardır. Bunlardan bir örnek vermek istiyorum.
Eratosthenes Kalburu: Bununla asal sayılar (bölünmez) kolayca bulunur. Örnek olarak 1den 100 kadar sayıları tablo olarak yazalım bunlar arasından 10’a kadar asal sayılar olan 2, 3, 5, 7 ile diğerlerini bölüp atalım, bölünmeyen kalanlar asal sayılardır.
11, 13,17, 19 23, 29 31, 37 kolayca bulunur, bunu kolayca sizde deneyebilirsiniz. Eratosthenes’in esas önemli buluşları Coğrafya alanındadır. BOYLAM (dünyamızı boyuna kesen-meridiyen) ile ENLEM kavramını bulan kişidir.
Ekvatordan geçen enlemlerin başlangıcıdır. Boylamlar 360 olarak belirlenmiş daha sonraları Londra Greenwich’ten geçen boylam 0 kabul edilmiştir. Boylamlar saat farklarını gösterir, Londra’da saat 01.00 iken Türkiye’den geçen saat ölçümüne esas kabul edilen boylama göre saat 04.00 olur. Dünya o kadar küçüldü ki CHINA 24 Televizyonunu izlerim dünyanın her tarafına yayın yapılıyor. Zamanı GMT ile veriyor yani Londra saatini veriyor. GTM (Greenwich Mean Time)
Eratosthenes dünyanın çapını ölçen ilk insandır. Kısaca bunu açıklamaya çalışacağım.
İskenderiye’de kütüphane Müdürü iken bir kitapta Siyene (bu gün Assuan) 21 Haziranda Güneş ışıklarının dik geldiğini diğer bir deyişle derin bir kuyunun dibine kadar indiğini okur. Aynı gün güneş ışınları İskenderiye’de farklı derecede yeryüzüne değmektedir. Aşağıda ekli krokiye göre İskenderiye’de 7.12 derecelik bir açı yaptığını ölçer. Bu kroki oğlum Prof. Dr. Öztuğ Bildirici’nin 2018 yılında yayınladığı Kartoğrafya isimli kitabından alınmıştır. Gurur duyduğum bilim adamı oğlumdan bundan böyle de daha yayınlar beklediğimi ifade etmek isterim.
Eratosthenes Syene ve İskenderiye kentlerinin aynı boylam üzerinde olduğunu görür. Syene-İskenderiye arasındaki yay parçası arasındaki uzaklığın boyuna ölçülen çapın 50 katı olacaktır. Zira 7,12 derece 360 derecenin 1/50’sidir. Şimdi iş bu iki nokta arasında ki uzaklığın tespitine gelmektedir. Bu uzaklık yaklaşık 840 km dir. Bu nasıl ölçülecek. Burada çeşitli anlatımlar vardır.
Bir söylentiye göre bu uzaklığı hızlı giden kervanları inceleyerek hesaplamış, bir diğer söylentiye göre o zamanlar uzaklıklar adımlanarak ölçülürmüş, örnek olarak sel bastı tarla sınırları kayboldu, selden sonra adımlanır eski sınırlar bulunurmuş. Ama 840 km adımlamak için çok çok uzun, hiç sapmadan en az 20-25 gün yürümek….gerekir
SONUÇ OLARAK:
Eratosthenes’in yaklaşık 23 yüzyıl önce, bunun fark etmesi, Güneşin yere değen açısını ölçmesi olağan üstü bir başarı olarak görülmelidir. İskenderiye’de büyük bir uygarlığın varlığını ifade etmektedir.
Bugünün ileri teknolojisi ile hesaplar yapıldığında Eratosthenes tarafından ölçülen 7,12 derecenin 7,30 olduğu İki nokta arasında hesaplanan 840 km’nin ise 808,70 km olduğu görülmektedir.. Buna göre dünyanın çevresi 808,70 x 50 =40.835 km olmaktadır.
Ancak bu enlem değil bir boylam bir meridyendir. Ayrıca Eratosthenes her iki noktayı bir boylam üzerinde kabul etmiş burada da hafif sapmalar vardır.
Son olarak İskenderiye’deki kitaplık antik dünyada ki en değerli hazinesi olarak kabul edilebilir. Bu kütüphaneye Hıristiyanlığın gelişi önemli saldırılar olmuş, Arapların Mısır’ı alması ile kitaplık yakılmıştır. Eratosthenes’in Coğrafya isimli kitabı bugün kayıptır.
Kim bilir yakılan kitaplar arasında olabilirdi !!!!!!!
Ek alanı