Bu yazımda Cengiz Han'ın büyük oğlu Çağatay Han'ın (1183-1241) kendisinin ve soyundan gelenlerin yönettiği Çağatay Hanlığı incelenecektir.
Çağatay Han (Chatai Khan) Cengiz Han'ın en büyük oğludur. 1183 tarihinde doğmuştur. Babası Cengiz Han 1227 tarihinde ölünce Moğol Hanı olarak kendisinden küçük kardeşi ÖGEDAY han olmuştur. Çağatay Han babası tarafından kendisine verilen toprakları ona bağlı olarak yönetmeye başlamıştır. Ancak küçük kardeşi Ögeday'a bağlı olacaktır. Daha sonra torunu Kara Hülagü Çağatay Hanlığını kurmuştur. Başkent Almalık kenti idi.
Çağatay Han Cengiz yasası konusunda uzmandı, Müslüman halka karşı acımasızdı, Uygur kültürünün etkisi altındaydı. Uygur alfabesini kullandı
Üç eşi olduğu biliniyor Yesulin-Togan-Sevinç
Oğulları Mutukent-Baydar-Yesü Möntke
Çağatay Almalık'ta 1241 tarihinde öldü, mezarı bilinmemektedir. Almalık bugün Çin Uygur bölgesinde Kazakistan sınırına yakın bir kenttir. Elma buradan dünyaya dağılmıştır. İsmini elmadan almıştır.
Çağatay Han ölümüne kadar ağabeyine bağlı olarak kendisine verilen toprakları yönelmiş ölümünün ardından toruna KARA HÜLAGÜ Han tarafından Çağatay Hanlığı kurulmuştur. Kara Hülagü'nün babası Mötügen'dir.
Çağatay Hanlığı, Çağatay Ulusu olarak da bilinir, Çağatay Hanlığı Uygur kültürü altında Türkleşmiş daha sonraları Müslümanlığı kabul etmiştir.
13. yüzyılın sonlarında en parlak döneminde hanlık, Aral Denizi'nin güneyindeki Amu Derya'dan günümüz Moğolistan ve Çin sınırındaki Altay Dağları'na kadar uzanıyordu ve bu alan, bir zamanlar Karahitaylar tarafından yönetilen bölgeye denk geliyordu.
Kara Hülagü Hanın eşi ORGHANA (ERGENE) HATUN 1252-1261 yılları arası Hanlığı yönetmiş çok önemli bir imparatoriçedir. Kendisi Cengiz Hanın kızı Çeçeyik'in kızı olup Çağatay Han'ın torunu ve ilk Çağatay Hanı Kara Hülagü'nün eşidir.
Çağatay hanları arasında İlk Müslüman olan Mübarek Şahtır. Ancak diğer hanların arasında Budist olanlar bulunmaktadır.
1347 yılında hanlık ikiye ayrılmıştır.
ÇAĞATAY HANLIĞI BATI KOLU 1347-1402
Çağatay Hanlığı Batu Kolu 1363'ten itibaren Emir Timur (Tamerlane-Timurlenk) tarafından adım adım işgal edilmiş ve 1402 yılında son bulmuştur.
Timur İmparatorluğu (Timurid Empre) Cengiz han tarafından kurulmuştur. Timur Moğol soyundan (ama Cengiz Han'dan değil) Türkleşmiş ve Müslüman bir Handır, 1402 yılında Ankara Savaşında Osmanlı devletini darmadağın etmiş tüm Anadolu'yu kısa bir süre ele geçirmiştir. Timur döneminde Semerkent ve Buhara kentlerinde İslam uygarlığı zirve yapmıştır. Timur İmparatorluğu 1512 yılında Buhara Hanı tarafından ortadan kayboldu.
Bu hanlık döneminde devlet dili Özbekçe, Farsça, Çağatayca'dır. Çağatayca sonraki zamanlarda Özbekçeye (Türkçeye) dönüşmüştür.
ÇAĞATAY HANLIĞI DOĞU KOLU 1347-1462
Çağatay Hanlığı doğu kolu toprak kayıplarından dolayı küçülmüş MOĞOLİSTAN'A dönüşmüşmüş 1462 yılına kadar devam etmiştir.
Daha sonra aşağıdaki hanlıklar kurulmuştur. Hanları tümü Müslüman ve Türkleşmiştir.
YARKENT HANLIĞI 1514-1680
TURPAN HANLIĞI 1487-1570
KUMUL HANLIĞI 1696-1930
SONUÇ: Çağatay Hanlığında sonradan tüm hanlar Müslüman olmuş ve Türkleşmiştir. Cengiz Han soyundan gelen son Kumul Hanı Cengiz Han soyundan gelen son yöneticidir. TAM YEDİ YÜZ SONRA. ONUN SOYUNDAN GELEN İNSANLAR YAŞAMAKTADIRLAR
Yazıma Çağatay Hanlığının bir haritası ile Çağatay Hanın bir anıtı eklenmiştir.