ERZURUM KALESİ/KALELERİ.
Değerli okurlar, biz Erzurum' da Üç Kümbetleri, Çifte Minareli Medrese' yi gezerken arkamızda Erzurum Kalesi, karlar altında ve şehre hâkim bir tepede bütün cesametiyle uzanıp duruyordu.
ERZURUM KALESİ (İÇ KALE): Erzurum ili, Yakutiye ilçesi Mirza Mehmet Mahallesi'nde, şehre hâkim bir tepe üzerinde yer almaktadır. Bu günkü şehir, MS 415-422 yılları arasında Theodosios tarafından kurulmuştur. Kalenin tarihi, şehrin kuruluşuna dayandırılmaktadır. Kale, 502 ve 530 yıllarında Belisairos, 756 yılında Halife El Mansur Ebu Cafer tarafından ciddi bir şekilde onarılmıştır. 840 yılında harap olan kale, 922' de Bizanslılar (Doğu Roma) tarafından onarılarak bazı ilaveler yapılmıştır. Saltuk' lular tarafından 1124-1132 yıllarında Tepsi Minare eklenmiştir. 1201' de Rüknettin Süleyman Şah, kaleyi onartmıştır. 1385' te Karakoyunlular ile Akkoyunlular arasında el değiştiren kale, 1514 yılında Osmanlıların eline geçmiştir. Kanuni Sultan Süleyman 1. ve 2. İran seferleri sırasında kalede onarımlar yaptırmıştır. İç Kale' ye 1552-1553 yıllarında kışlalar eklenmiştir. 1554 yılında yine Kanuni tarafından onartılan kale, XVIII. Yüzyılda Ruslar tarafından işgal edilerek bir kısmı yıkılmıştır. Bu dönemde şehrin savunması amacıyla çevreye tabyalar yaptırılmıştır. Kalede kitabe yoktur.
PLANI, MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Doğu-Batı doğrultusunda, şehre hâkim bir tepe üzerinde kurulan iç kale dikdörtgen planlıdır. Kaleye yuvarlak kemerli bir kapıdan girilir. Bu bölümde küçük bir hamam ve bu yapıya ait üst örtüleri yıkık birimler bulunur. Kalede 1960 yılına kadar birtakım yapılar varken sonraki onarımlarda bu birimler kaldırılmış, günümüzde yalnızca Kale Mescidi ve Tepsi Minare kalmıştır. Kalenin kuzey batısında sekizgen, güney doğusunda yedigen olmak üzere kuleler bulunmaktadır. Her iki kulenin içi yıkılmış durumdadır. Kale, dışarıdan üçgen şeklinde on dört dayanak payandası ile desteklenmektedir. Kalenin güney cephesinde sivri kemerli, kitabeli bir de çeşmesi bulunmaktadır. Kalenin, biri güney batıda, diğeri kuzeybatı köşesinde olmak üzere iki girişi daha bulunmaktadır. Güneybatı girişi sonradan kapatılmıştır. Doğu cephesinin 400 metre ilerisindeki surlar, Tebriz Kapıya kadar uzanan surların başlangıcıdır. Kalenin duvarlarında zaman içerisinde geçirdiği onarımların izlerini taşıyan farklı taş işçiliği görülür. Genel olarak içte ve dışta düzgün kesme taş, duvar içerisinde dolgu kullanılmıştır. İç Kale, günümüzde iyi durumda olup içerisinde Erzurum Müzesi tarafından yürütülen kazı çalışmaları sürdürülmektedir.
Sur kapıları: Günümüze ulaşamayan Erzurum Sur Kapılarının bulunduğu mevkiler, kapıların ismi ile anılmaktadır.
Erzincan Kapı: Günümüzde Cumhuriyet Caddesi üzerinde Erzincan Çarşı mevkiinde idi. Gürcü Kapı: Şehrin kuzey kesiminde Gürcükapı Camii civarında İş Bankası ile Buğday Hali' nin bulunduğu yere açılıyordu.
Tebriz Kapı: Kale Kapısı diye anılıyordu. Bu kapı, Çifte Minareli Medrese ile Ebu İshak Kazuruni Türbesi arasında idi.
Yeni Kapı: Erzurum Kalesi' nin ikinci surunda açılan bu kapı, Eski Merkez Kumandanlığı ile kışla ve ambarların açıldığı alandaydı. Günümüzde Yeni Kapı' dan hiçbir iz kalmamıştır. Yalnız kaynaklarda anlatılan bilgiler ışığında tanımlanabilmektedir. Bu kapıların dışında 1865-1877 yılları arasında savunma amaçlı dört kapı daha açılmıştır.
Harput Kapı dışında; İstanbul Kapı, Kavak Kapı ve Kars Kapı, kısmen günümüze kadar gelebilmiştir. Erzurum Kalesi, Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu Başkanlığı' nın 13.11.1976 tarih ve A-188 sayılı kararı ile taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilmiş ve Erzurum KTVKK' nun 17.12.1993 tarih ve 601 sayılı kararı ile de sit sınırları belirlenmiştir.
Erzurum Kalesine ait Sur Kalıntısı: Merkez Yakutiye ilçesi, Camiikebir Mahallesinde bulunan sur kalıntıları, Gayrımenkul Eski Eserler, Anıtlar Yüksek Kurulu Başkanlığının 15.07.1972 tarih ve 6518 sayılı kararı ile taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilmiştir. Ebu İshak Türbesinin bulunduğu burçtan başlayıp kalenin güney doğusuna doğru devam eden surlar, restore edilmiş ve sağlam durumdadır. GÜNGÖRMEZ KALESİ: Erzurum İli Merkez Yakutiye ilçesine bağlı Güngörmez Mahallesinde yer alır. Kale, Erzurum KTVKK' nun 24.02.2009 tarih ve 1534 sayılı kararı ile taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilmiştir. PİR ALİ BABA KALESİ: Erzurum KTVKK' nun 28.08.2012 tarih ve 407 sayılı kararı ile taşınmaz kültür varlığı olarak tescillenen ve Erzurum' un 8 km. güney batısında bulunan Tepeköy sınırları içerisinde yer alan kale, Erzurum' un güney batısından gelen doğal yolun üzerindeki son savunma noktasıdır. Aynı zamanda Palandöken Dağı' nın eteğinde yer alan kale, Erzurum Ovası' na hâkim bir konumdadır. Kale, muhtemelen Tunç Çağı' nda yapılmış ve Demir Çağı' nda kullanılmıştır. Kalenin de adını aldığı PİR ALİ BABA TÜRBESİ, kalenin iç kısmında yer alır. DEĞİRMEN TEPESİ KALESİ: Erzurum ili Merkez Yakutiye ilçesi' ne bağlı Çayırtepe Mahallesinde yer alıyor. Kale, Erzurum KTVKK' nun 27.09.2013 tarih ve 925 sayılı kararı ile taşınmaz kültür varlığı olarak tescillidir. URARTU KALE KALINTISI (Küçük Geçit Kalesi): Erzurum ili Aşkale ilçesi' nin 17 km. doğusunda bulunan Küçükgeçit (Küçük Çağdarış) Köyü sınırları içerisinde yer alır. Köyün kuzeyinden Çağdarış Çayı, güneyinden Karasu Nehri, doğusundan Serçeme Deresi akmaktadır. Bu sular, köyün batısında birleşip Fırat Nehrinin bir kolu olan Karasu' yu oluşturuyor. Köyün güneyinde ÇEÇEN DAĞLARI üzerinde bulunan KEMERKAYA TEPESİ, kuzeyinde KÜÇÜKGEÇİT KALESİ yer almaktadır. Köyün yerleştiği yer, suların birleştiği bir kavşak noktasıdır. Köyün içinden demiryolu, güneyinden ve kuzeyinden karayolları geçmektedir. Kale, bu gün Erzurum-Aşkale yoluna 1 km. uzaklıkta ve yolun solunda bulunmaktadır.
Tarihçesi: Kale, seramik verisi ve mimari özelliği ile Demir Çağı Kalelerinin genel özelliklerini taşımaktadır. Kalede ele geçen seramiklerin İlk Tunç Çağı, Demir Çağı ve Orta Çağ seramikleri olduğu saptanmıştır. Yerleşim yerinin özellikle doğu yönünde bulunan seramikler dışında kaya tüneli, anıtsal kaya nişi, sarnıç ve depo yapısı ile tipik bir Urartu yerleşmesidir. Kalenin Osmanlı Döneminde, 1586 yıllarında III. Murat zamanında berkitildiği bilinmektedir. Yüksek bir tepe üzerinde yer alan ve kayalık zeminden yararlanılarak yapıldığı anlaşılan kaleye ait sur duvarlarına rastlanmamıştır. Tepenin kuzey kısmında kayalık alanın oyulmasıyla oluşturulan girişi, güney batıya bakan bir su tüneli bulunmaktadır. Su tünelinin kalenin alt kısmında yer alan akarsuya ulaşmak için açıldığı düşünülür. Bu tünele 3.15 genişlik ve 3.20. metre derinlikteki açıklıktan girilmektedir. Tünele girildikçe genişlik ve yükseklik artmaktadır. Merdivenden yaklaşık 31 metre aşağıya inilmektedir. Tünelin doğusunda ve tepenin üst kısmında yer alan kare planlı sarnıç, 2.50 X 2.50 m. ölçülerinde ve 3.20 m. derinliğindedir. Ana kayanın oyulmasıyla yapılan sarnıç, kalenin su ihtiyacı için yapılmıştır. Sarnıcın doğusunda 1.30 X 1.30 m ölçülerinde ve 2.30 m. derinliğinde bir de kuyu bulunmaktadır. Ayrıca bu kuyuya bitişik 5.00 m. derinlikte bir kuyu daha bulunmaktadır. Kale, Erzurum KTVKK' nun 26.10.2016 tarih ve 2378 sayılı kararı ile taşınmaz kültür varlığı olarak tescillenmiştir.
Ayrıca ilçelerinde de çeşitli kaleler bulunmaktadır: Kazancı (Kurt) Kalesi, Hınıs Kalesi, Gökçe Gözetleme Kalesi, İspir Kalesi, Pısırık Kalesi (Araköy Kalesi), Pazaryolu Laleli Kalesi, Karaçoban Bozyar Kalesi, Karaçoban Zernak Tepe (Kuşluca) Kalesi, Kuzugöl Kalesi, Timar Kalesi, Kaptır Kale, Karakale Kalesi, Pasinler (Hasan Kale) Kalesi, Keçili (Vank Kalesi) Kalesi, Aşağı Karacasu Kalesi, Beğendik Gözetleme Kulesi, Olur Eğlek Kalesi, Köprübaşı Gözetleme Kalesi, Ekinlik Kalesi, Bardız Kalesi, Turnalı Köyü Kalesi, Yanıkkaval Köyü Kalesi, Yaymeşe Kalesi, Evbakan Köyü Kalesi, Sındıran Köyü Kalesi, Hırçar Kalesi, Tortum Kaleköyü Kalesi, Kaledibi Kalesi, Kapıkaya Kalesi, Eziniz Kalesi, Kaleboynu Kalesi, Engüzekkapı Kalesi, Sapaca Köyü Kalesi, Çağlayan Kalesi, Eldiktepe Kalesi, Güzelhisar Kalesi, Pernek İriağaç Oğlan Kalesi, Pernek İriağaç Kız Kalesi, Eski Narman Kalesi, Oltu Kalesi, İğdeli Köyü Kalesi, Orucuk Köyü Kalesi, Şato Güney Kale, Kuzey Kale, Yarbaşı Kalesi. vb.