MEHMET BİLDİRİCİ
Önceki yazımda Uygurların Türk Uygarlığında bir eşik olduğunu belirtmeye çalışmıştım. Bu yazımda Uygur ve öncesi Göktürk İmparatorluğunda TÜRKÇE dilinde uygulanmış yazı çeşitlerini, alfabeleri incelemeye çalışacağım..
Göktürk İmparatorluğu 552-774 yılları arasında Orta Asya da çok geniş bir Coğrafyada hüküm sürmüş ama yerleşik düzene geçilememiştir. Yerleşik düzene Uygurlar döneminde geçilmiş ilk Türk kenti kurulmuştur. Bunu diğerleri takip etmiştir.
Göktürk döneminde İlk Türkçe yazılı eserler Moğolistan içinde Orhon Kitabeleri ilk yazılı anıt eserlerdir. Bu anıtlar sağdan sola yazılan Runik alfabesi ile yazılmıştır
Runik Alfabe 2-17 yüzyıllarda Kuzey Avrupa'da kullanılmış bir alfabedir. Dünyada yaklaşık 5.000 civarında Runik yazıt bugüne gelmiştir. Bu yazıtların en çoğu İsveç de 1.000 kadarı Norveç de 700 adedi Danimarka'dadır. Bu alfabenin hangi kanallardan geldiği konusunda net bilgiler yoktur. Ama üzerinde durulması uzun uzun düşünülmesi gereken bir konudur. Uygurların Göktürk Runik alfabesini kullandığı konusunda net bilgiler gelmemektedir. Bazı varsayımlar vardır.
Uygur Türkleri Böğü Kağan yönetiminde 762 yılında Mani (Maniheizm) dinini resmi din olarak kabul etmişlerdir. Bu dinin kurucusu Mani 216-276 yılları arasında Mezopotamya'da yaşamış kullandığı alfabe Süryani kökenlidir. Bu alfabe MÖ 2. Yüzyıldan beri Anadolu Mardin Midyat Bölgesinde Küçük bir azınlık tarafından Süryani Kilisesi ve cemaati tarafından kullanılmaktadır. Arapça alfabesine benzemekte sağdan sola yazılmaktadır.
Bir kısım Uygurlar Nasturi Hıristiyanlığı kabul etmiş, onların yazısını kullanmıştır. Bu Hıristiyan Mezhebinin kurucusu Nastorius (381-451) Anadolu Maraş kentinde doğmuştur. Nestorius önceleri İstanbul'da Ortodox Patriği iken farklı inancı yüzünden aforoz edilmiş İran'a kaçmıştır. Bu dinin mensubu İran'da ve Cumhuriyet öncesi Hakkâri ve çevresinde yaşamışlardır
Uygurlar İran kökenli Sogd halkı ile ticari ilişkilerinii geliştirmişler ilk ticarette ileri gitmiş ilk Türk devletidir. Uygurlar Sogd'ların Sogd'ların Sogd alfabesini kabul etmişlerdir.
Ünlü Türk Yazarı Yusuf Has Hacip (1017-1077) ilk Türk kenti Balasagun da (Moğolistan) doğmuş yazdığı Kutad Kubilik (Mutluluk Veren Bilgiler) isimli eserini Sogd yazısı ile yazmıştır. Bu yazı İslamiyet'in kabulünden sonra da 15 yüzyıla kadar kullanılmıştır.
İslamiyet'in kabulü ile Arap alfabesine geçilmiştir. Konumuz Uygurların ilk günlerinde kullandığı yazı çeşitleridir. Bunlar bugünkü Türkiye Cumhuriyetine ve diğer Türk devletlerine ışık olmuştur. İslamiyet'in kabulü ile Arap Yazısına geçilmiş zamanla diğerlerinin yerini almıştır. Konumuz Uygurların ilk dönemleridir. Daha sonraları Krilik, Latin alfabeleri de kullanılmıştır.
UYGURLARDA DİN
İslam öncesi Uygurlarda çeşitli din ve inanışlar bir arada uygulanmıştır. Bunların başlıca olanları 4 adettir
Şamanizm
Mahiheizm 762 resmi din
Budizm
Nasturi Hırıstiyanlık
İslam
Bize öğretilen eski Türklerin dini Şamanizm olarak öğretildi. Ama Uygurlar da nasıl uygulandığı hakkında net bilgiler ve yazılı belgeler kutsal metinler tapınaklar hakkında bilgiler bu güne gelmemiştir.
Mani dini 762 tarihinde Uygurların resmi dini kabul edilmiştir. Bu dinin kurucusu önderi MANİ (216-277) İran doğumlu ve Mezopotamya'da yaşamıştır. Dini İran'da yayılmış, en parlak dönemini Uygur Kağanlığında yaşamıştır. Mani dini Uygurlar tarafından Çin'de yayılmasına çalışılmıştır. Bu konuda pek çok yazılı belge bugüne gelmiştir. Mani dininin resmi din olarak uygulandığı tek ülke Uygur Kağanlığıdır.
Budizm komşuları Çin'in etkisi ile bir kısım Uygurlar arasında kabul görmüştür.
Nasturi Hristiyanlık Uygurlarda uygulanmıştır. Bu Hristiyan Mezhebinin kurucusu Anadolu Maraş doğumlu NASTORIUS (381-451) İstanbul'da Ortodoks Patriği iken görüleri dolayısıyla Bizans Yönetimi tarafından aforoz edilmiş İran'a kaçmış inanışları İran'da yayılmış Uygurlar arasın kabul görmüştür.
Orta Asya'da ilk İslam dinini 932 yılında Kaşgar ilinde habul eden Sultan Sarı Saltuk olmuştur. İslam dini ile Türkler uygarlığı çok gelişmiş Kaşgarlı Mahmut (1005-1102), Balasagun'lu Yusuf Has Hacip (1017-1077), Türkistan Yesi kentinden Ahmet Yesevi gibi (1093-1166)Türk İslami yazar ve düşünce adamları yetişmiştir. Özellikle Anadolu'nun Müslüman ve Türkleşmesinde Ahmet Yesevin'in yolunda gidenlerin çok etkisi olmuştur.. Benim Afganistan Horasan'dan 15 yüzyılda Konya'ya göç eden atalarım Ahmet Yesevi'nin izinde olmuştur.
Bundan sonraki yıllarda İslam Türk uygarlığı İran'a Anadolu'ya, Balkanlar'a kadar yayılmıştır.
Sonuç olarak Orta Doğudan Orta Asya'ya yayılan uygarlık yüzyıllar sonra Müslüman Türk kimliği ile Anadolu'ya geri gelmiştir.
Saygılarımla